ماده ضدعفونی کننده الکل وید در پزشکی

مواد ضدعفونی کننده دسته‌ای از مواد شیمیایی هستند که با اثر بر باکتریها ، ویروس‌ها ، قارچ‌ها ، اسپور باکتریها و سایر اورگانیسم‌ها ، آنها را از بین می برند و یا از رشد آنها جلوگیری می کنند. مواد ضدعفونی کننده ‌ای را که برای سطح پوست و بدن و در بافت‌های زنده استفاده می شوند، ضد عفونی کننده (Antiseptic) می نامیم. مواد ضدعفونی کننده ابزار ، وسایل ، لباس‌ها ، کاشی ها ، وان حمام ، دستشویی و حمام را گندزدا (Disinfection) می نامند.

استفاده از ضدعفونی کننده‌ها برای تامین سلامتی بسیار ضروری است و از عوامل مهم پیشگیری از بیماری ها بخصوص ، بیماری‌های مسری می باشد.

ضدعفونی کننده ها : 

• ضدعفونی نابود کردن عوامل بیماریزا از بافت های زنده است ،‌مانند ضد عفونی پوست یا ضد عفونی زخم ‌غلظت ضدعفونی کننده ها بایستی کمتراز گندزداها باشد تاازآسیب به بافتها جلوگیری شود به همین دلیل ضدعفونی کننده ها نسبت به گندزداها سمیتکمتری دارند.

پاستوریزه کردن :

وقتی هدف ما از به کاربردن ماده ضد میکروبی نابودی عوامل بیماریزا باشد این عمل را پاستوریزه کردن می گویند.

گندزداهای شیمیایی:

برای گندزدایی یا استریل کردن وسایلی که تحمل حرارت را ندارند باید از مواد شیمیایی با غلظت های مختلف استفاده نمود.

قبل از استفاده از این مواد وسایل را کاملا شست و خشک کرد ، وجود آلودگیهای قابل مشاهده مثل خون خشک شده باعث زنده ماندن باکتریها وسایر موجودات می شود . خیس بودن وسایل باعث رقیق شدن محلول میگردد.

گندزداها و ضد عفونی کننده های شیمیایی بایستی دارای خواص زیر باشند :

🔶قابلیت نفوذ خوبی داشته باشد.

🔶درمقدار کم ، قدرت گندزدایی خود را نشان دهد.

🔶قادر باشد عامل بیماریزا را در کمترین زمان ممکن از بین ببرد .

🔶بایستی ثابت و پایدار بوده و تحت شرایط عادی خراب نشود(‌ درمجاورت هوا و نور فاسد نشود )

🔶درتماس با مواد مختلف مانند صابون و پاک کننده ها و چرک و آلودگی ها اثرش را از دست ندهد.

🔶قابلیت حل شدن درآب را داشته باشد و اگر به صورت امولوسیون است به همان صورت باقی بماند.

🔶روی پوستبدن اثر سوء نداشته باشد ، حساسیت افراد نسبت به آن کم باشد در نهایت برای انسان وحیوان ضرر نداشته باشد و بدبو نباشد.

مروری بر محلول های ضدعفونی کننده سطوح

• استفاده مؤثر از ضدعفونی کننده ها به عنوان بخشی از استراتژی چند گانه برای جلوگیری از عفونتهای بیمارستانی مطرح است. سطوح به عنوان جزیی از فرایند در انتقال میکروارگانیسم ها مورد توجه قرار می گیرند زیرا آنها با پوست دست در تماس می باشند. همانگونه که این امر به اثبات رسیده که ضدعفونی سطوح، خطر ابتلا به عفونت در بیماران و یا کارکنان را کم می کند. بنابراین، استفاده از مواد ضدعفونی کننده باعث ایجاد فعالیت ضد میکروبی می شود که نتیجه آن بهبود سلامت در بیماران و کارکنان درمانی می باشد.
• استفاده از ضدعفونی کننده روی سطوح غیر بحرانی(سطوح در تماس با پوست)، در بهبود شرایط بهداشتی محیط موثر می باشد، بعنوان مثال کف بیمارستان در معرض میکروارگانیسم ها مختلف قرار دارد و می تواند توسط باکتری های موجود در هوا، تماس با کفش، چرخ ها و سایر اشیاء آلوده شود.طی انجام مطالعات مختلف نشان داده شده که تمیز کردن کف اتاق های بیمارستان، با استفاده از و آب و صابون کاهش 80٪ در تعداد باکتریها دارد و کاربرد ضد عفونی کننده مثل فنل کاهش 94.9٪ -99.9٪ بر جمیعت میکروبی روی کف اتاق دارد.
• مواد ضدعفونی کننده دارای اثرات سمی می باشند، زیرا جهت از بین بردن میکروبها ساخته شده اند و می توانند اثرات سویی رو سلولهای انسانی بگذارند. از این رو برخی کشورها قوانین خاصی را در این رابطه وضع می نمایند بعنوان مثال، آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده (United States Environmental Protection Agency: EPA) و آژانس اداره مقررات آفت کش ها در کالیفرنیا (California Department of Pesticide Regulation) مواد ضد عفونی کننده را ثبت و بررسی می کنند.
• برخی از مواد ضدعفونی کننده باعث ایجاد آسم می شود (به عنوان مثال، سفید کننده کلر / هیپوکلریت سدیم، ترکیبات آمونیوم چهارتایی) بعضی در ایجاد سرطان نقش دارند (به عنوان مثال، ارتو فنیل فنول) حساسیت پوست در استفاده از برخی مواد ضدعفونی کننده دیده شده است (به عنوان مثال، کلر سفید کننده، روغن کاج و تیمول) و یا خطرات زیست محیطی ایجاد می کنند همانند نقره و ترکیبات کلرید آمونیوم چهارتایی.

پیشنهاد ما : داروی گیاهی برای عرق نکردن بدن 

یک ماده ضدعفونی کننده خوب خصوصیات ذیل را باید داشته باشد:

◾ طیف گسترده داشته باشد و بتواند گستره وسیعی فعالیت ضد میکروبی را دارا باشد.

◽  سریع الاثر باشد یعنی در حداقل زمان بر اساس تعاریف موجود در منابع (مانند CDC) عمل نماید.

◾  باقیمانده نداشته باشد و اثری روی سطوح نگذارد.

◽  توسط عوامل محیطی تحت تاثیر قرار نگیرد. باید در حضور مواد آلی (مانند خون، خلط، مدفوع) اثر خود را حفظ کند و سازگار با صابون، مواد شوینده و سایر مواد شیمیایی که استفاده می گردند باشد.

◾  کمترین سمیت را داشته باشد.

◽ سازگاری با سطوح داشته باشد و به سطوح و تجهیزات پزشکی آسیب نرساند.

◾ تداوم فعالیت ضد میکروبی داشته باشد به گونه ایی که باقی مانده آن، اثرات ضد میکروبی روی سطوح داشته باشد.

◽  استفاده از آن آسان باشد. باید در شکل های مختلف، مانند دستمال مرطوب (بزرگ و کوچک)، اسپری، پر کردن مجدد، در دسترس باشد. دستورالعمل ها استفاده باید ساده و حاوی اطلاعات در مورد تجهیزات حفاظتی شخصی مورد نیاز باشد.

◾ بوی قابل قبول داشته باشد. باید بوی آن قابل تحمل جهت پرسنل و بیماران باشد.

◽  مقرون به صرفه باشد و استفاده از آن از نظر اقتصادی توجیه پذیر باشد.

◾ باید محلول در آب باشد.

◽ ثبات داشته باشد. باید در شکل غلیظ و پس از رقت پایدار باشد.

◾خواص ضدعفونی کنندگی قابل قبول داشته باشد.

◽ غیر قابل اشتعال باشد،باید نقطه اشتعال آن بالای 150 F یا 65 درجه سانتیگراد باشد.

ضدعفونی کننده‌های الکلی در سیستم بهداشت و درمانی کشور

الف- مزایای استفاده از ضدعفونی کننده‌های الکلی سطوح سخت و وسایل ( disinfectant) در مراکز بهداشتی-درمانی

• این بحث را با عنوان “مزایا” و نه “ضرورت” پی می‌گیریم، زیرا باوجود انواع ضدعفونی کننده‌های بیمارستانی (چه در لیست ژنریک ایران و چه از میان اقلام وارداتی) و خواص و کاربردهای متعدد و متنوع این محصولات، اضافه کردن ضدعفونی کننده‌های الکلی به سبد موجود یک ضرورت محسوب نمی‌شود. لیکن، محاسن و مزایای متعدد ضدعفونی کننده‌های الکلی، که باعث گسترش هرچه بیشتر استفاده از این محصولات در سطح جهان درطی سال‌های اخیر گردیده است، اضافه شدن آن‌ها به سبد موجود و پدید آمدن یک امکان و آلترناتیو اضافی و جدید را کاملا توجیه‌پذیر می‌سازد. لازم به تذکر است که متاسفانه به علل مختلف، الکل اتیلیک خالص نتوانسته است جایی برای خود به‌عنوان یک ضدعفونی کننده بیمارستانی پیدا کند.

•  ضدعفونی کننده‌های الکلی برخلاف تمام ضدعفونی کننده‌های دیگر درصورت بلع اتفاقی سمی نیستند.
• ضدعفونی کننده‌های الکلی برخلاف بیشتر ضدعفونی کننده‌های دیگر چه بر پوست و چه بر دستگاه تنفسی اثر آلرژی‌زا ندارد.
• ضدعفونی کننده‌های الکلی کمترین میزان تحریک را چه بر پوست و چه بر دستگاه تنفسی درمقایسه با دیگر ضدعفونی کننده‌ها ایجاد می‌کنند.
• ضدعفونی کننده‌های الکلی برخلاف دیگر ضدعفونی کننده‌ها کاملا تجزیه‌پذیر در محیط (biodegradable) هستند.
•  ضدعفونی کننده‌های الکلی برخلاف بعضی از ضدعفونی کننده‌های دیگر هیچ‌گونه پس ماند، لکه یا اثر دیگری از خود بجا نمی‌گذارند.
•  ضدعفونی کننده‌های الکلی برخلاف بعضی از ضدعفونی کننده‌های دیگر خورنده نبوده و برروی کلیه سطوح فلزی و اکثر سطوح پلاستیکی و لاستیکی قابل استفاده می‌باشند.
• ضدعفونی کننده‌های الکلی برخلاف بیشتر ضدعفونی کننده‌های دیگر قابلیت بکارگیری برای هر سه مصرف سطوح سخت، وسایل و ابزار پزشکی و پوست بدن را با فرمول واحد دارا هستند.
• ضدعفونی کننده‌های الکلی برخلاف بیشتر ضدعفونی کننده‌‌های دیگر مستقیما قابل مصرف هستند(RTU ) و نیاز به آماده‌سازی و رقیق کردن جهت استفاده ندارد.
• ضدعفونی کننده‌های الکلی برخلاف بعضی از ضدعفونی کننده‌های دیگر هیچ‌گونه اثر Mutagenic, Teratogenic, Carciogenic ندارند.
• ضدعفونی کننده‌های الکلی قابلیت اختلاط با بیشتر ضدعفونی کننده‌های دیگر را دارند و حتی در مواردی نیز درصورت اختلاط ویژگیsynergistic از خود نشان می‌دهند.
•  ضدعفونی کننده‌های الکلی (به‌ویژه الکل اتیلیک) نسبت به بعضی ضدعفونی کننده‌های دیگر کم بوتر هستندو بویشان هم به‌سادگی قابل ماسک کردن می‌باشد.
• ضدعفونی کننده‌های الکلی درواقع الکل اتیلیک تقلیب شده برای مصارف ضدعفونی کنندگی محسوب می‌شوند و باتوججه به تولید وافر الکل اتیلیک در کشور به‌آسانی و بدون نیاز به خط تولید با تجهیزات خاص در کارخانه‌های الکل‌سازی قابل تهیه می‌باشند.
•  گسترش استفاده از ضدعفونی کننده‌های الکلی نوعی مبارزه مثبت با معضل استفاده نابجا از الکل اتیلیک در کشور محسوب می‌گردد.

ب- ضرورت استفاده از ضدعفونی کننده‌های الکلی دست در مراکز بهداشتی-درمانی

• این بحث را عمدا و با آگاهی باعنوان “ضرورت” پی می‌گیرم، ضرورتی که متاسفانه تاکنون در ایران مورد توجه جدی قرار نگرفته است. بعضی از دلایل و شواهد این “ضرورت” به‌ضرح زیر می‌باشد: برپایه مطالعات به‌عمل آمده حدود 80% از بیماری‌های مسری از طریق دست‌ها انتقال می‌یابند.

• شستشوی دست‌ها با آب و صابون (جامد، مایع یا پودر) در عین اینکه بهترین راه برای پاک کردن چرک و آلودگی‌های مشهود از دست‌ها محسوب می‌شود، هیچ‌گونه اثر ضدعفونی کنندگی (میکروب‌کشی) ندارد. تکرار شستشوی دست‌هایی که چرک و آلودگی مشهودی ندارند هیچ‌گونه اثری در کاهش یا جلوگیری از گسترش و انتقال عفونت‌های بیمارستانی ندارد.
• مطالعات انجام شده در مراکز بهداشتی-دیمانی آمریکا نشان می‌دهد که زمان متوسط شستشوی دست‌ها با آب و صابون توسط کارکنان این مراکز (که شستشوی دست‌ها را به دفعات در روز انجام دهند) بین 7 تا 10 ثانیه است، درصورتی‌که زمان مورد نیاز برای رفع آلودگی‌های مشهود از روی دست‌ها توسط آب و صابون، بسته به نوع و میزان آلودگی، بین 10 تا 60 ثانیه است و برای تاثیرگذاری مواد آنتی‌باکتریال موجود در بعضی صابون‌ها بر میکروارگانیسم‌های موجود نیز به حداقل 60 ثانیه زمان نیاز می‌باشد. لذا، نتیجه‌گیری شده است که عملا نتیجه قابل انتظار از شستشوی دست‌ها با آب و صابون در مراکز بهداشتی-درمانی حاصل نمی‌گردد.
• این درحالی است که به علل گوناگون همین شستشوی دست‌ها با آب و صابون نیز به دفعات و در موارد صد در صد ضروری، یعنی پس از هر تماس با وسایلی که احتمال آلودگی دارند و پس از هر تماس با بیماران، انجام نمی‌گیرد.
• Center for Desease Control & Prevention (CDC) آمریکا در دستورالعمل تجدیدنظر شده اکتبر 2002 خود در مورد بهداشت دست‌ها در مراکز درمانی به روشنی اعلام می‌نماید:

1-کارکنان مراکز بهداشتی-درمانی می‌بایست دست‌های خود را زمانی‌که دست‌ها به‌طور مشهود کثیف‌اند یا بله مواد پروتئینی مثل خون و فضولات آلوده‌اند با آب و صابون یا آب و صابون آنتی باکتریال بشویند.

2-زمانی‌که دست‌ها به‌طور مشهود آلوده نیستند، کارکنان می‌بایست از ضدعفونی کننده(antiseptic) الکلی، بدون استفاده از آبف برای رفع آلودگی مداوم دست‌ها استفاده کنند.

• طبق بررسی موسسه Kovach & Associate که طی 17 سال گذشته روند استفاده از مواد پاک‌کننده و ضدعفونی کننده را در مراکز بهداشتی-درمانی آمریکا مورد مطالعه قرار داده است، از سال 2001 تاکنون (نیمه سال 2003) تعداد بیمارستان‌هایی که از نوعی ضدعفونی کننده دست الکلی (بدون آب) استفاده می‌کنند به دو برابر افزایش یافته است. این روند افزایشی از حدود سال 1999 میلادی آغاز گردیده است.
• بررسی‌های به‌عمل آمده نشان می‌دهد شستشوی دست‌ها با مقدار کافی از یک ضدعفونی کننده الکلی (درصورتی‌که دست‌ها به آلودگی‌های مشهودی مثل چرک و خون و فضولات آلوده نباشند) به مدت 5 ثانیه 99% و به مدت 15 ثانیه 9/99% ، یا بنا بر ادعای دیگری 99/99% ، عوامل بیماری‌زای متداول شناخته شده را از بین می‌برد (به عبارت صحیح‌تر علمی، از بین می‌برد یا غیرفعال می‌کند). این اعداد و ارقام علاوه بر تکرار در مقالات و مدارک مختلف، بر روی برچسب‌ها و بروشورهای ضدعفونی کننده‌های الکلی دست کمپانی‌های مختلف که دارای تاییدیه FDA می‌باشند نیز درج شده است، درنتیجه مورد تایید FDA نیز می‌باشد.
• طبق نظر Associate for Professionals in Infection Control & Epidemology (APIC شستشوی دست‌ها به مدت یک دقیقه با مقدار کافی از یک شدعفونی کننده الکلی موثرترین روش شناخته شده ضدعفونی کردن دست‌ها محسوب می‌شود و تاثیری معادل شستشوی دست‌ها به مدت 4 تا 7 دقیقه با ضدعفونی کننده‌های دیگر را دارد.
• در صورت استفاده از مواد رطوبت دهنده و نرم‌کننده پوست در ضدعفونی کننده‌های الکلی دست، استفاده از این محصولات به دفعات زیاد (10 تا 20 بار در روز) نیز هیچ‌گونه مشکل پوستی ایجاد نخواهد کرد (طبق بررسی‌های به‌عمل آمده طی دو سال اخیر در بیمارستان‌های آمریکا)، در صورتی‌که موارد متعددی از مشکلات پوستی در افرادی که به دفعات زیاد از آب و صابون برای شستشوی دست استفاده می‌کنند مشاهده شده است.

ج- ویژگی‌های ضدعفونی کنندگی الکلی

• چیزی به‌عنوان ضدعفونی کننده ایده‌آل وجود ندارد. هرچه خواص ضدعفونی کنندگی یک ماده بیشتر و حیطه تاثیر و سرعت تاثیر گذاریش بیشتر باشد، با خود مسائل و مشکلات بیشتری به‌همراه می‌آورد. منظور از این بخش عنوان کردن مزیت‌ها و دفاع از خصوصیات ضدعفونی کنندگی الکل و مقایسه آن با سایر ضدعفونی‌کننده‌ها نیست.

• در این بخش صرفا ویژگی‌های ضدعفونی کنندگی الکل، و در نتیجه ضدعفونی کننده‌های الکلی، به‌عنوان مرجعی برای به‌کارگیری صحیح و بجای این گروه از محصولات ارائه می‌گردد.

1- الکل انواع باکتری با منشا نباتی ( vegetative bacteria) را به‌طور موثر و سریعا از بین می‌برد. این تاثیرگذاری شامل هم‌باکتری‌های Gram+ و هم Gram- می‌گردد. الکل بر Mycobacteria و TB نیز تاثیرگذار است. در این رابطه، الکل به‌عنوان یک Bactricide موثر و طبقه‌بندی می‌گردد.

2- الکل نمی‌تواند هاگ‌ها (spores) را از بین ببرد، درنتیجه یک sporicide نیست.

3- الکل انواع قارچ‌ها (fungi) را به‌طور موثر و سریعا از بین می‌برد. از این نظر الکل یک fungicide موثر محسوب می‌شود.

4- الکل یک virucide موثر نیست اما با غیرفعال کردن ویروس‌های مختلف از انتقال (سرایت) آن‌ها جلوگیری می‌نماید.

• -تاثیر الکل بر Kappebaerende به اثبات رسیده است.
• – الکل ویروس‌های syncytial دستگاه تنفسی، هپاتیت C,B و ایدز (HIV) را غیرفعال می‌کند.
• – گزارشی از تاثیر الکل بر ویروس SARS در دسترس نیست، اما در کانادا و آمریکا از ضدعفونی کننده‌های الکلی دست به‌طور گسترده‌ای برای مقابله با سرایت SARS استفاده شده است.
• – تاثیر الکل در غیرفعال کردن ویروس‌های خانواده Herpes ، آنفولانزا، RSV ، CMV گزارش شده است.

5- به‌طور کلی، الکل یک germicide سریع و موثر با گسترده‌ترین طیف تاثیر ممکن (99/9%)‌در کمترین زمان تماس (15 ثانیه) محسوب می‌گردد و به این لحاظ جزو موثرترین محصولات antimicrobial طبقه‌بندی می‌شود. الکل در برابر بسیاری phatogen های مقاوم در برابر داروها مثل VRE و MRSA کاملا موثر است.

6- الکل از نظر کاربردهای بیمارستانی در کلاس ضدعفونی‌ننده‌های متوسط (medium level disinfectants) درکنار هیپوکلریت سدیم (bleach)، هیپو کلریت کلسیم (HTH)، پراکسید هیدروژن و ضدعفونی‌کننده‌های فنولی قرار می‌گیرد. کلاس‌های دیگر مواد پاک کننده/ضدعفونی کننده بیمارستانی عبارتند از:

• دترجنت‌ها (پودر و مایع دترجنت معمولی – پودر کف‌شوی و … )
• ضدعفونی کننده‌های ضعیف یا Santizerها (ازجمله Quatها و …)
• ضدعفونی کننده‌های قوی (عمدتا پامل آلدهیدها و …)

7- خون و آودگی‌های مشابه به مقدار کم از تاثیرگذاری الکل نمی‌کاهند، اما آلودگی‌های آلی و پذوتئین در مقادیر قابل توجه به‌طور کلی تاثیرگذاری الکل را شدیدا کاهش می‌دهند.

8- الکل به هیچ وجه یک استریل‌کننده (Sterilant) نیست، اما می‌تواند برای آماده‌سازی وسایل قبل از استریلیزاسیونبه‌کار گرفته شود.

9- الکل نیز مانند ضدعفونی کننده‌های دیگر دربرابر استافیلوکوک‌ها، سالمونلا و pseudomonas موثر است.

10- الکل برخلاف بعضی ضدعفونی کننده‌های دیگر به سلول‌های پوست صدمه نمی‌زند، درنتیجه برخلاف بعضی ضدعفونی کننده‌های دیگر مثل کلرهگزیدین گلوکانوت (CHG) نیازی به شستن آن با آب پس از تماس با پوست نیست.

نتیجه گیری : 

باید بدانیم آن چیزی که باعث ضدعفونی شدن میوه و سبزیجات می‌شود، برای سطوح کاملا بی‌اثر است. در واقع شوینده‌های میوه و سبزی روی میکروب‌ها بسیار موثرند ولی روی ویروس‌ها تاثیری ندارند و نمی‌توانیم از همان‌ پاک‌کننده‌ها در این شرایط استفاده کنیم. یا مثلا محلول‌های دهان‌شویه، روی عفونت‌های میکروبی دهان موثر است ولی روی ویروس‌ دست تاثیری ندارد. اگر بخواهیم از پاک‌کننده‌ها و ضدعفونی‌کننده‌های قطعی صحبت کنیم، باید بگوییم که تاکنون اثر سه ماده الکل، آب‌اکسیژنه و آب ژاول یا همان وایتکس روی نابودی ویروس کرونا ثابت شده است.